Mitet e socializmit shqiptar: pjesa e III
Etjon Basha
3. “Populli shqiptar u mbajt nën një regjim terrori të egër për gjysmë shekulli”.
Nga ana tjetër e spektrit të sotëm politik na vijnë ‘perla’ jo më të vogla. Pretendohet fuqishëm që regjimi socialist në Shqipëri mbahej në këmbë veçse nga përdorimi i skajshëm i terrorit ndaj qytetarëve të cilët, duke parë se si familje të tëra internoheshin nëpër cepa të harruar apo burgoseshin pa shpresë lirimi për fjalën më të vogël, nuk guxuan kurrë të ngriheshin ndaj një regjimi që, në thelb, urrehej nga të gjithë.
Këto pretendime janë përralla dhe në këtë pikë të debatit, të drejtë kanë nostalgjikët.
Jo më pak se një anëtar i Partisë së Punës (me ç’duket ende në qarkullim) para pak vitesh i vuri në dukje një kundërshtari në debat se si regjimi socialist nuk kish si të qe diktatorial në kushtet kur masat e gjëra të qytetarëve qenë të armatosura dhe të stërvitura për luftë guerile.
Ndonëse prindërit tanë nuk mbanin, ashtu si Zviceranët, armatim nëpër shtëpi, depot ushtarake qenë shumë të shpërndara, të mirëpajisura dhe fare të lehta për tu hapur – “të mbrojtura nga një rojtar plak” siç u shpreh vetë folësi. Do kish qenë fare e lehtë teknikisht që populli i shtypur mizërisht të ngrihej, të hapte depot e të rrëzonte qeverinë pa ndonjë mund. Po të kemi parasysh natyrën milicore të ushtrisë, ajo qo kish qenë fare e pafuqishme ndaj një ‘kryengriteje’ të mirëfilltë masive, ndërkohë që çdo shqiptar ose shqiptare në moshë madhore do kish pasur një farë stërvitjeje ushtarake.
Nëse ky skenar iu duket fare fantazioz, mos harroni që saktësisht e njëjta gjë ndodhi në Mars të 1997-ës, kur po këto depo u hapën fare lehtë nga po këta qytetarë për të rrëzuar një qeveri të cilën nuk e dëshironin më. Përse regjimi socialist, tërësisht i izoluar e pa aleatë të jashtëm, na paskësh qenë imun ndaj këtij testi “demokratik”?
Nëse asgjë e tillë nuk ndodhi, e as që rrezikoi të ndodhte, duhet të kuptojmë që masa e madhe e shqiptarëve ndihej fare e kënaqur (në injorancën e saj të detyruar) me Shqipërinë e atyre viteve.
Por si ka mundësi që regjimi më i egër i Evropës Lindore nuk i druhej një kryengritjeje (fare të lehtë) masive por i druhej hapjes së kufijve? Arsyeja kërkon një analizë pak më të thellë.
Shqiptarët që jetuan nën socializëm mund ti ndajmë në dy grupe: ata që u edukuan në shkollat e regjimit, dhe ata që e panë shoqërinë socialiste në moshë madhore.
Në kushtet e indoktrinimit masiv dhe efektiv që socializmi shqiptar importoi nga Moska, mungesa e instinktit kryengritës te brezi i lindur në vitet ’40 e më tej është fare e kuptueshme. Këta breza kishin besim real (ndonëse të formuar artificialisht) tek regjimi dhe kurrë nuk do kishin menduar të ngrinin krye në emër të ‘imperializmit’ apo ‘revizionizmit’.
Por çelësi i këtij pushteti mbetej injoranca e përgjithshme: hapja e kufijve apo lejimi masiv i transmetimit të mediave perëndimore qo i kishin thyer lehtë iluzionet e këtyre brezave, duke e kthyer rrezikun e një kryengritjeje të përgjithshme në një kërcënim real. Kështu, ndonëse mbështetej në përforcimin e territ kulturor dhe izolimit të plotë të vendit, regjimi nuk i druhej fare armatosjes së shqiptareve që nuk kishin për të ngritur kurrë krye.
Grupi i dytë, ai i brezave të lindur para viteve ’40, mund serish të ndahet në dy nëngrupe, këtë herë në vija rajonale. Popullsia e rajoneve jugore qe ajo tek e cila regjimi gjithnjë u mbështet. Kjo popullsi (për arsye që nuk i shtjellojmë dot këtu) kishte mbushur radhët e formacioneve paraushtarake që fituan luftën civile të ’42-44-ës dhe u shpërblye bujarisht për mbështetjen e ofruar: deri në ditët e fundit të sistemit, administrata shtetërore dhe partiake u mbush, nga nivelet më të ulëta deri tek maja, me këtë brez. Është fare e kuptueshme që asnjë rrezik nuk mund të vinte prej këtij grupi, megjithëqë kufijtë për shumë anëtarë të administratës qenë shumë më ‘porozë’ se për pjesën tjetër të shqiptarëve.
Mbetet kështu i vetmi grupim që përbëri opozitën e vetme potenciale në Shqipëri: brezat e lindur para viteve ’40 të trevave veriore të Shqipërisë. Të dobësuara nga emigrimi dhe lufta civile si dhe të mbetur në pakicë në kufijtë e ’45-ës, këto popullsi nuk qenë në pozitë për të rrezikuar ushtarakisht regjimin socialist, megjithëqë aktiviteti gueril nuk u shua kurrë plotësisht në veri të vendit.
Kështu pra, shumica (e cila gradualisht u bë dërrmuese) e shqiptareve nuk menduan kurrë që po jetonin nën ndonjë diktaturë të egër e shtypëse. Regjimi socialist u mbështet tek injoranca, izolimi, indoktrinomi dhe lufta e vijuar civile, por jo në terror të përgjithshëm. Edhe ky mit duhet të zhduket nga ndërgjegjja kolektive e shqiptarëve.
(vijon…)
Po e lexoj me shume endje kete seri te shkrimeve per shkak se historia me pelqen shume dhe natyrisht per shkak te pikepamjeve tua. Me duhet ta pranoj qe edhe une kam besuar ne kete mit, qe se paku pjeserisht, diktatura socialiste ne Shqiperi nuk u shemb per shkak te perdorimit te vazhdueshem te dhunes. Natyrisht, faktori propagandistik dhe kultist eshte gjithmone pjese e arsyes pse diktaturat mbesin te tilla–per kete nuk kam pasur fare iluzione.
Por jam kurioz ta dije si hyn ne kete ekuacion dhuna e terrori qe Enver Hoxha i beri shume njerezve? A ishin ata disidente qe rrezikonin regjimin apo thjeshte lakmiqare qe synonin ta zevendesonin ate? Cka ne lidhje me dergjjen ne burgje e kampe, si dhe tmerret tjera?
A mund te vazhdosh me shkrime tjera qe shpjegojne se si jugu e jo veriu u be pjese integrale e levizjes socialiste?
Gjithashtu, jam tejet i interesuar per mendimet tua ne lidhje me Ballin Kombetar. Me sa e kam kuptuar nga librat qe kam lexuar, Balli e humbi Luften Civile per shkak se Komunistet u mbeshteten nga Aleatet perkunder qendrimit pro-Perendimor te Ballit. Ne ate kohe ndarja e Perendimit me Sovjetiket (dhe socializmin ne pergjithesi) nuk kishte ardhur ende, keshtu qe imagjinoj qe Perendimoreve nuk i beri shume pershtypje qendrimi pro-Perendimor i Ballit dhe duke kuptuar rendesine e luftes kunder Nazismit perkrahen Komunistet qe ishin me te gatshem te luftojne kunder tyre.
Gjithmone imagjinoj cka do te ndodhte sikur populli shqiptar ta perkrahte Ballin ne mase te gjere dhe ta kundershtonte socializmin e Partise Komuniste me zell. Ne biseda qe kam pasur me familjare, argumenti i se pakut njerit prej tyre ishte qe ne do te identifikoheshim si humbes te Luftes se Dyte Boterore per shkake te “rreshtimit” te Ballit me Nazistet. Si rezultat, jo vetem qe do humbnim Kosoven sepse do ishim te vetem ne beteje lufturake kunder Jugosllaveve shume me te fuqishem ushtarakisht, por do humbnim edhe perkrahjen Perendimore.
Nuk jam shume i bindur nga keto argumente. Se pari, Kosoven e humbem edhe me Partine Komuniste, perkunder genjeshtrave te Partise qe do te luftohej per te si dhe genjeshtrave te Tempos, Mugoses, dhe Popovicit qe populli i Kosoves do vendoste me referendum per bashkim pasi Lufta te mbaroj. Se dyti, vendet ne te cilat ekzistuan regjime qe u rreshtuan me Nazistet (si Kroacia, Rumania, Bullgaria) nuk u denuan nga Perendimoret por perkundrazi u pane si viktima te Luftes. Kete e them duke pasur ne mendje qe keto vende u rreshtuan edhe ideologjikisht me Nazismin, kurse shqiptaret u rreshtuan fare per arsyje pragmatike (mbeshtetje ushtarake) dhe madje kundershtuan ideologjine duke fshehur hebrenjte nen rrezik personal. Se treti, nuk mund te imagjinoj cka do te ndodhte qe do te ishte me e keqe se sa regjimi i mjerueshem qe Shqiperia e perjetoi nen diktaturen e Partise Komuniste, zanafillat e se ciles i vendosen serbet me gjithe qellimet e tyre te perverse. Ndoshta as Lufta e Kosoves ’97-99 nuk e tejkalon tmerrin, prapambetjen materiale, shpirterore, e kulturore qe Shqiperia e pesoi gjate periudhes se ketij regjimi.
Cilat jane mendimet tua? Jam shume kurioz t’i dije dhe do isha shume falenderues nese i trajton keto ceshtje qe i kam me shume interes!
Faleminderit për komentet positive Bardhyl,
Ekzistojnë relativisht pak punime origjinale mbi gjysmë-shekullin socialist në Shqipëri. Shumica e tyre janë tregime personale dhe fare pak studime të mirëfillta mund të gjesh, dhe prandaj e kam pasur të vështirë të shkruaja një artikull mbi këtë periudhë, ndonëse kam dashur prej kohe. Fatmirësisht në një vend të vogël, edhe bonsensi i përgjithshëm është shpesh shumë i vlefshëm dhe mund të zëvendësojë studime të mirëfillta.
Mbi përdorimin e terrorit nga Hoxha me shokë, mbetem i bindur që këto teknika shërbyen kryesisht për dy qëllime: mbajtjes së veriut nën kontroll dhe luftës së brendshme. Fakti është që edhe sot po të pyesësh brezin e prindërve të mi, do të thonë që shumë rrallë janë ndjerë të frikësuar ( me përjashtim të periudhave të caktuara, ndofta pas crackdown-it në Festivalin e 11-ë, etj.) nga regjimi.
Në këtë këndvështrim, besoj se Shqipëria e Hoxhës qe shumë më ‘e hajrit’ se Rusia e Stalinit: terrori Stalinist ishte rastësor, demostrativ dhe shpesh i paprovokuar, ndërkohë që ai i Sigurimit shqiptar qe i përqendruar tek disidentë të njohur. Shkurt, nuk besoj të ketë pasur ndonjë familje të internuar që nuk e parashikonte fare mirë se ku po e çonin fjalët që thoshte apo veprimet (përpjekje për arratisje, etj.).
Sigurisht, kjo nuk do të thotë që mbështes këto masa, por është një përparim shumë i mirëpritur kur terrori zbatohet sipas rregullave pak a shumë fikse dhe të njohura (ndonëse ekstra-ligjore), e jo rastësisht sa për të bërë “shembuj”. Që këtu, kuptohet qe terrori nuk qe thelbi i pushtetit të Hoxhës, por thjesht konceptimi ordiner i “ruajtës se rendit” nën barbarinë socialiste.
Ndryshon situata për anëtarët e elitës socialiste, për të cilët realisht terrori ishte rastësor dhe demostrativ. Jam i sigurt që me bëmat e bllokut të famshëm mund të krijohej një serial disa herë më interesant dhe bizantin se Game of Thrones. Por sinqerisht nuk më prishet shumë puna për vuajtjet e elitës socialiste, zënkat e së cilës qenë thjesht një rast i zakonshëm i luftës së vijuar për pushtet.
Mbi ndarjen e mentaliteteve në Shqipëri realisht duhet shkruar shumë më tepër, pasi ky fakt që është i dukshëm për çdo vëzhgues të painterestë, është kthyer në tabunë moderne politike në Shqipëri. E megjithatë, besoj se këtu qëndron çelësi i kuptimti të historisë sonë. Ndofta ndonjë ditë do gjej kohën për një shkrim të plotë mbi ketë çështje, por tani për tani le të themi që rajone ta caktuara të Shqipërisë kanë pasur gjithnjë dhe ende ruajnë një mendësi tejet autoritare dhe kolektiviste, dhe kurdo që këto rajone kanë pasur pushtet kanë krijuar të njëjtën tipologji regjimi: autoritarizëm kolektivist dhe militant.
Ka mjaft më shumë vend krahasimi mes Shqipërisë Socialiste dhe quasi-shtetit të Ali Pashë Tepelenës sesa mes regjimeve shqiptare bashkëkohëse. Si Pashallëqet e Shkodrës dhe Beratit ashtu dhe Kosova Autonome nën Jugosllavi qenë dukshëm më liberale se bashkëkohëset e tyre. Me kaq po e lë këtë temë delikate, ndofta për ta rimarrë plotësisht tjetër herë.
Së fundmi, më duhet të pranoj që nuk kam ndonjë respekt të madh për Ballin Kombëtar, i cili më duket një formacion tipik i ngritur për të kundërshtuar partizanët e atyre viteve, e jo me një program të vetin të konsoliduar. Bëhet fjalë për një bashkësi grupesh me axhenda nga më të ndryshmet dhe dukshëm të papërputhshme: në radhët e tyre kishte republikanë të bindur deri dhe nga radhët e Revolucionit të 1924-ës, antizogistë të flaktë dhe nacionalistë pan-shqiptarë, bashkëpunëtorë gjermanë, italianë si dhe proponentë të luftës ndaj Boshtit. Kishte autoritaristë dhe kolektivistë, ithatarë të ndërhyrjes energjike të shtetit në ekonomi dhe shtetëzimit të sektorëve të gjerë të ekonomisë. E vetmja gjë që e lidhe Ballin Kombëtar qe frika e Veriut nga fitorja Jugore. Koalicione të tilla e kanë të vështirë qëndresën, megjith ndihmën infromale që si Qeveritë e ’43-’44ës ashtu dhe oficerët gjermanë nisën ti jepnin Ballit në muajt e fundit të luftës, për të shmangur sulmet partizane ndaj qendrave qytetare.
Fakti qe i thjeshtë: popullsia nga e cila rekrutonte Balli mbeti në pakicë pas rivendosjes së kufijve të ’13ës.
Sigurisht që edhe një fitore e Ballit do qe fort e preferueshme ndaj regjimit socialist. Me çdo gjasë Frashëri do e kish kthyer Shqipërinë në një vend “buffer” gjysmë-socialist, gjysmë-korporatist nën një president të fortë. Gradualisht, ky regjim do qe liberalizuar, pas shembullit të Koresë së Jugut.
Por këto mbeten fantazi, pasi Jugosllavia kurrë nuk do kish lejuar fitoren e Ballit në Shqipërinë që Aleatët ia kishin lënë plotësisht në dorë deri në ringritjen e Italisë në ’48ën. Por le të supozojmë që, mrekullisht, Balli do arrinte të fitonte Luftën Civile të ’42-’44-ës megjith që ndodhej e i rrethuar nga partizanët në jug dhe Jugosllavët në shpinë, duke fituar gradualisht pushtetin teksa forcat gjermane tërhiqeshin. A do tërhiqeshin formacionet shqiptare nga Kosova?
Nëse jo, çdo e kish penguar Jugosllavinë kanakare të Britanisë për të nisur një luftë etnike (para së cilës Lufta e ’99-ës do qe dukur miqësore futbolli) fillimisht në Kosovë, e më tej një okupim serb edhe ne vetë Shqipëri? Kush do kish ngritur zërin në Evropë? Fundja Greqia sulmoi Shqipërinë në ‘49ën dhe pas një ftese Jugosllave do e kish bërë me kënaqësi dy vjet para.
Situata në vitet e para pas luftës qe mjaft e tensionuar, me quasi-luftën mes Italisë dhe Jugosllavisë për Triesten në ’48-ën. Ndofta nëse regjimi ballist do kish mbijetuar deri atëherë, Italia do e kish përforcuar me ndihma si presion nga Jugosllavisë, por gjasat më të mëdha janë që Jugosllavët do kishin riokupuar Kosovën dhe Shqipërinë që në ’45-ën ose ’46-ën, për ta kthyer në republikën (të cunguar territorialisht) e rradhës. Hoxha mbijetoi si satelit duke lëshuar Kosovën, çka Balli nuk do e kish bërë.
Gjithë e gjithë, pa një mbështetje të fortë të jashtme, dhe pa ndonjë drejtues të jashtëzakonshëm nuk shoh se si Regjimi Ballist do kish mundur të fitonte luftën, të mbijetonte e njëkohësisht të ruante lirinë e Kosovës. Gjasat e një Shqipërie normale u gremisën që kur Britania hoqi dorë nga mbarë Lindja.
Pikepamje fascinuese Etjon, te falenderoj shume.
Tani ne retrospektive, cila mendon se eshte rruga me e mire qe duhej te ishte ndjekur duke njohur rrethanat e atyre viteve, ne menyre qe shqiptaret t’i shamngeshin disi (nese ishte e mundur) tmerrit socialist por edhe pushtimit serb ne anen tjeter? Apo ajo cka ndodhi eshte e vetmja cka mund te kishte ndodhur ne ato rrethana? Sa fat i rende per nje popull te zgjedhe ne mes dy te keqijave kaq te medha. A kishim ne ndonje mundesi te perfitonim nga pushtimi italian dhe ai gjerman per tu forcuar ushtarakisht disi ne menyre qe ne fund te luftes te luftonim per t’u mbrojtur nga jugosllavet?
Gjithashtu, cfare mendime ke per Mit’hat Frasherin?
Në përgjithësi, besoj se fati i shqiptarëve u vendos nga veprimi apo mosveprimi i fuqive të mëdha. Bashkimi i Italisë me Boshtin, performanca e saj skandaloze në luftën ndaj Greqisë si dhe mos-hapja e frontit të dytë Evropian në Ballkan por në Normandi, të gjitha këto zhvillime ngushtuan shumë hapësirën e veprimit të cdo regjimi jo-socialist shqiptar.
Në retrospektivë, ndofta gabimi i madh qe mospranimi nga ana e Zogut e Ultimatumit Italian të Prillit ‘39, i cili edhe mund të kish ruajtur vijimësinë e regjimit gjatë viteve të luftës. Forcat e rendit të pa-shkërmoqura (e të përforcuara pas ribashkimit me Kosovën) do e kishin pasur më të lehtë të mposhtnin lëvizjen komuniste që në filizë, dicka të cilën as Italianët e as Gjermanët nuk e shihnin si parësore. Regjimi Zogist 2.0 do duhej të kish bërë kthesë 180’ sa i përket riarmatosjes dhe trajnimit së popullsisë së gjërë, si dhe ofrimit të autonomisë së gjërë rajoneve të ndryshme nëse do i mbijetonte tërheqjes së Boshtit.
Sigurisht që kjo rrugë veprimi do hapte rrezikun e njohjes së Shqipërisë si vend i mundur, dhe pushtimit nga Jugosllavët dhe Grekët në kuadrin e tërheqjes Gjermane. Pra, një alternativë e rrezikshme. Dhe në çdo rast, këndvështrimi i Zogut në Prillin e ’39ës nuk kish si ti parashikonte zhvillimet e Luftës në vijimësi, dhe vendimi i tij për të mos pranuar Ultimatumin dhe për tu larguar qe i arsyeshëm me të dhënat që kishte në atë kohë. Kush mund ta parashikonte që protektorët e tij Britanikë do ia mbyllnin derën me vendosmëri në emigrim?
Pas kësaj pike dhe pushtimit me dhunë të Shqipërisë, pakgjë mbeti në dorën e shqiptarëve. Më e mira që do mund të kish ndodhur do kish qënë eliminimi fizik i Hoxhës, Shehut dhe Kapos diku pas ‘48ës, çka do i kish dhënë mundësi ushtrisë të drejtonte Shqipërinë larg kursit të ashpër kolektivist.
Për Mit’hat Frashërin nuk kam shumë informacion, përveç faktit që në rast të fitores së ndonjërës prej lëvizjeve diversante në Shqipëri atij do i qe ofruar posti i Presidentit. Nuk shoh se si regjimi i tij do kish qënë i dëmshëm sa një e qinda e atij të Hoxhës.
Tejet interesante Ejton.
A ke degjuar per orvatjet e CIA dhe MI5 (apo MI6) per te krijuar grusht-shtet kunder Hoxhes ne vitet ~’49-53 dhe per te instaluar Mit’hat Frasherin si kryeminister te nje Shqiperie monarkiste kushtetuese nen Zogun? Sipas atyre cka kam lexuar (duke perfshire nje dokumentar te Blendi Fevziut ne Opinion para disa viteve) plani ishte te parashutoheshin diverzante (kryesisht me qendrime kunder regjimit) per te nxitur nje kryengritje nga e cila pastaj te rrezohej Hoxha. Pergatitjet u bene ne ishullin e Maltas dhe grupi i pare i parashutisteve u hodh diku ne vitin ’49 mirepo i tere operacioni deshtoi pasi spiuni i famshem amerikan pro-sovjetik Kim Filby informoi Stalinin, i cili pastaj i percolli ato informata tek Hoxha. Hoxha me ti kapur diverzantet e pare qe ne aterim, i detyroi ata t’i zinjalizonin grupet tjera qe te parashutonin gjithashtu ne menyre qe ti ze te gjithe ne prite. Disa grupe u hodhen deri sa amerikanet dhe anglezet kuptuan qe misioni kishte deshtuar plotesisht. Natyrisht, te gjithe diverzantet u vrane apo internuan ne kampe.
A di dicka per kete? A mund te kishte qene kjo shprese per largimin e regjimit te Hoxhes? Tani qe po mendoj per ate qe populli nuk u mbajte nen terror por nen injorance, dyshoj se diverzantet e vegjel ne numer do mund te organizonin nje kryengritje te tille.
Sa i perket Frasherit, pytja ime ishte ne lidhje me rolin e tij historik ne pergjithesi, jo vetem ne kete periudhe. Cfare mendime ke per figuren e tij? Duke u nisur nga familja e tij, gjithmone kam pasur respekt te vecante per te.
Përpjekjet për të rrëzuar Hoxhën pas ’45ës nga Perëndimi që vetë e kishte instaluar atë më duken, po të përdorim atë shprehjen e gjetur amerikane, “half-assed”. Siç e the dhe ti, çdo bënin 200-300 diversantë në Shqipëri? Mos bëhej fjalë për operativë të super-stërvitur të SASit, të hedhur mes një popullsie që mezi priste rastin të ngrihej? Aspak, bëhej fjalë për emigrantë shqiptarë në perëndim (jo pak mes të cilëve kishin humbur luftën civile të ’43-‘44ës me po këto forca partizane që do luftonin tani), të mbledhur me ngut e të stërvitur si mos më keq në Maltë, që nuk kishin asnjë shpresë të nxisnin një revoltë të përgjithshme.
Këta zotërinj, të hedhur në mes të një vendi armik, do kishin cliruar Shqipërinë? Nuk e di se si I bënin hesapet në Londër në ato vite, por hashashi duket se që një përbërës thelbësor I proçesit planifikues. Kim Filbi i bëri nder atyre desantëve të shkretë të cilët u tërhoqën para se të vriteshin të gjithë.
Ndofta dërgimi gradual I operativëve civilë që do ngrinin grupe rezistence në Shqipëri, e jo ti sillnin ato të gatshme, do kish qënë një taktikë shumë më e vlefshme. Sigurisht kjo taktikë do kish kërkuar ndofta vite e vite lufte guerile, do kish shpëtuar më së shumti veriun, edhe kjo me kosto tepër të lartë njerëzore.
Me ç’mbaj mend në ato vite amerikanët e kishin mënjanuar fare Zogun, dhe gjasat e ri-instalimit të tij qenë thuajse zero. Frashërit I kishin ofruar postin e Presidentit, dhe Zogut ia kishin bërë të qartë që në Egjipt që pjesmarrja dhe paratë e tij në këto aksione nuk qenë më të mirëpritura.
Mit’hat Frashëri bënte pjesë në rrehtin e ngushtë të aristokracisë natyrore (ndonëse jo faktike) të Shqipërisë së atyre veitve. Edhe unë kam shumë respekt për Frashërllinjtë, të cilët së bashku me Vlorajt nuk I kanë kursyer drejtuesit e arsyeshëm. Mbetet për tu parë vetëm nëse Mit’hat Frashëri do kish qënë në gjëndje të përkthente përgatitjen e tij në veprim faktik, pasi ndonjëherë sensi praktik nuk përputhet domozdo me potencilain mendor. I kushëriri, Mehdi Frashëri, u dëshmua një drejtues I aftë dhe mbetet përgjegjës për fshehjen e listave zyrtare të çifutëve në Shqipëri. Kështu që nuk arsye për të dyshuar shumë regjimin që do qe ngritur me rast të rëzimit të Hoxhës, sigurisht brënda kornizës së lejuar nga mendimi etatist i atyre viteve.
Perla e komentit: “Nuk e di se si I bënin hesapet në Londër në ato vite, por hashashi duket se që një përbërës thelbësor I proçesit planifikues.”
Eshte tejet argetuese te diskutojme per histori, ne keto momente madje edhe me shume se per ekonomi :). Gjithmone argetuese perspektiva yte e vecante, orgjinale, interesante.. Me te cilen kam natyrisht shume prirje te pajtohem!
Diskutimi i radhes: sa sherben Ligji i Kanunit dhe zbatimi i tij i gjere ne tokat shqipetare si argument pro apo kunder shoqerise pa shtet? 🙂 Mendoj se, ashtu si krijimi spontan i Ligjit Tregar (Merchant Law), edhe Ligji i Kanunit perben shembull tjeter te vete-organizmit ne mungese te “ligjit” nga legjislacioni shteteror. Nder tjera, perben edhe argument shtese ne favor te asaj qe une e mendoj (ne kundershtim te plote me Rothbardin) qe ne rast te nje shoqerie pa shtet ligji qe do zbatohej nuk do te ishte fare libertarian por ne konformitet me doket/zakonet/konventat e komunitetit ne fjale. Mund ta leme diskutimin nese je lodhur :).
Bardhyl, me fal për vonesën në përgjigje por e pashë komentin vetëm në mëngjes, dhe në punë nuk e hap dot wordpressin.
Sa i përket Kanunit, jam dakort me ty. Besimi I verbër I Rothbardit tek natyra liberale e ligjit tek popullsitë pa shtet është tejet naiv dhe nuk I reziston një analize të thjeshtë historike.
Në këtë pikë, beosj se Hajeku ka parë më kthjellët (këtë teori e kam diskutuar këtu
http://voluntaryistreader.wordpress.com/2013/01/09/thoughts-on-cultural-evolution/
nëse ke interes): normat liberale nuk janë aspak të natyrshme tek njeriu, por janë tejet “artificiale” e të krijuara nga procesi I gjatë I evolucionit kulturor. Në këto kushte, komunitetet me norma liberale janë përjashtimi, dhe aspak norma, e kështu nuk është ndonjë ‘turp’ I madh që shoqëria tipike shqiptare malësore nuk është ndonjë shëmbull I utopisë liberale. Nga ana tjetër, edhe ndonjë reklamë të fortë për anarkinë nuk na jep.
Thënë kjo, edhe idea e krijuar së fundmi që Kanuni përbën një sërë normash tejet të prapambeture e barbare nuk qëndron. Biografi britanik I Mbretit Zog vuri në dukje që saktësisht normat e Kanunit mbi hakmarrjen, nderin, etj. Janë ruajtur e madhe kodofikuar në fisnikërinë e lartë Evropiane, ku deri në fillim të shekullit të shkuar praktika e dueleve qe e përhapur.
Gjithashtu, së fundmi David Friedmani po orvatet të “rehabilitojë” sistemet e gjakmarjes (feud systems) pasi, sipas tij, shoqëritë e bazuara në norma të tilla janë shumë më pak të dhunshme nga ç’pretendohet zakonisht, dhe e kanë më të lehtë evolucionin drejt sistemeve më të drejta ligjore në të ardhmen.
Debati interesant është nëse është e vërtetë që në fillim-shekullin XX shqiptar, nga gjakmarja vdisnin realisht rreth një e treta e meshkujve në malësi, siç është pretenduar. Nëse kjo është e vërtetë, duhet dalluar nëse kjo vinte si pasojë e nevojës për të ulur popullsinë, rritja e së cilës në kushtet e një jetese tejet të varfër do shkaktonte vuajtje të mëdha (pas modelit Maltuzian) apo nëse kjo vinte nga vetë Kanuni, I cili kështu do rezultonte si një system skandaloz I ruajes së rendit, disa herë më i keq se diktaturat e mëdha të shekullit të shkuar. Dyshoj që i vërtetë të jetë jetë shpjegimi I parë, por në nuk kemi si ta vërtetojmë këtë teori.
Fakti mbetet, që shoqëritë malësore shqiptare, ndonëse pa shtet, kurrë nuk i hynë rrugës së tregut e ndarjes së punës, por mbetën gjithnjë auktarkike dhe në kushte Maltuziane. Pasojë e luftës së vijuar ndaj pushtuesit? Sërish, reklama për sistemin anarkik është shumë e keqe në këtë rast.
Nje studim i thelle dhe serioz i trojeve shqiptare te pa prekura nga shteti (fillimisht otoman, e pastaj edhe shqiptar) do te shendrriste mbi shume tema sa i perket anarkise. Fatkeqesisht, autoret tane merren me shume me romantizma se sa studime sociologjike si ky.
Mendoj se arsyeja kryesore pse Kanuni eshte pare si kod i prapambetur nga Perendimi eshte qe nuk ka qene kod tipik juridik, me c’rast qellim baze do kishte zgjidhjen e kontesteve ligjore, percaktimin e normave ne marredheniet nderpersonale, denimet dhe proporcionalitetin, etj. sic eshte rasti me sistemet ligjore si Common Law, por ka qene kod i cili eshte marre me ceshtje tejet personale e tradicionale sic jane “nderi” e “mikepritja”. Mendoj se prapambetja ekonomike e Shqiperise ka qene gjithashtu faktor ne krijimin e stigmave.
Sa i perket gjakmarrjes, mendoj se diskutimet bashkekohore te temes ja fusin kot plotesisht dhe per kete kam dashur te shkruaj qysh moti. Ne nuk kemi dhe as qe kemi pasur “problem te gjakmarrjes”, por problem te krimit. Problemi me gjakmarrjen nuk ka qene vrasja e dikuj qe ka vrare dikend (qe quhet denim dhe ekziston ne secilin sistem ligjor ne historine e njerezimit); problemi ka qene qe familjaret e te vrarit i kane dhene vetes lirine ta vrajne nje njeri te pafajshem *vetem* pse ai ka qene familjar i vrasesit (qe quhet krim). Perderisa vritet vetem personi qe ka vrare dikend (krimineli), atehere s’kemi te bejme fare me padrejtesi apo “gjakmarrje” por thjeshte me denim proporcional. Qellimi eshte qe vetem vrasesi te mbarte mbi vete pergjegjesine per veprimet e tij, e jo njerezit e pafajshem vetem per shkak te “krimit” qe i perkasin te se njejtes familje. Kjo eshte se si shpjegohet ceshtja e gjakmarrjes, qe shume njerez gabimisht e marrin si argument “te forte” ne favor te nderhyrjes shteterore ne drejtesi, kinse denimi shteteror eshte disi “me i drejte” se sa denimi i vrasesit nga familjaret e viktimes.
Sa i perket statistikes se pakonfirmuar per 1/3 e meshkujve, mund ta perjashtoj plotesisht mundesine e ndonje “komploti shoqeror” per ta ulur numrin e popullesise ne menyre sistematike. Nje gje e tille nuk do mund te ndodhte pa ndonje organizim grupor ne form te shtetit; nuk eshte se malesore te ndryshem u ngriten ne kembe dhe me llotari vendosen kend do ta vrasin ne menyre qe popullesia qe mbetet te jetoj mbi subsistence.
Mendoj se lufta e vijuar ndaj pushtuesit eshte patjeter faktor, sic eshte ne rastin e Somalise sot, por mendoj se problemi me i madh ka qene kompartmentalizimi i trojeve apo pamundesia e grupimeve te mjaftueshme ne numer ne menyre qe ndarja ekonomike e punes te mund te merrte hov. Ne nje fshat prej 200 personash, nga te cilet ndoshta vetem 170 (pjesa tjeter gra e femije te vegjel) jane te afte per pune, eshte veshtire te kalohet mbi nivelin e subsistences dhe autoarkise. Kesaj natyrisht ia atribuoj edhe nivelin mesjetar te mjeteve kapitale.
Jam dakort me analizën tënde Bardhyl,
Gjasat vërtetë janë që tiparet e Kanunit janë dhënë nga natyra autarkike e shoqërisë malësore shqiptare. Mund vetëm të shtoj që, tej studimit historik të evolimit të Kanunit në Trojet Shqiptare, do ishte tejet e nevojshme edhe një analizë e pa-interestë e Kanunit bashkëkohor, qoftë në Shqipatrët në Ballkan, qoftë mes diasporës shqiptare, veçanërisht grupeve të krimit të organizuar.
Kam dyshimin e fortë që, në kushtet e ndarjes së punës dhe egzistencës paralele me normat shtetërore, Kanuni ka evoluar shumë dhe mund të ketë marrë rrugën e një kodi realisht konkurrues para-ligjor.